W latach 90. XX wieku wyszczepialność przeciwko odrze i krztuścowi osiągnęła 98% w Polsce, co było dużym osiągnięciem i wartością. Jednak wyszczepialność dzieci spadła na przestrzeni kilku dekad, a poziom zaszczepienia populacji dzieci przeciwko odrze wynosi obecnie 86%. Jednocześnie wskaźniki wyszczepialności dorosłych były historycznie znacząco niższe niż wśród dzieci – jest to duże wyzwanie, nad którym aktywnie pracują instytucje zdrowia publicznego.
Polska sprawuje prezydencję w Radzie Europejskiej przez następne sześć miesięcy i zamierza uczynić profilaktykę chorób priorytetem. Jest to zgodne z ogólnokrajowym dążeniem do ponownego pozycjonowania szczepień jako zasadniczego czynnika utrzymania dobrego zdrowia w każdym wieku i na każdym etapie życia.
Decydenci i pracownicy ochrony zdrowia popierają to podejście do profilaktyki zdrowotnej, ale znacząca większość populacji pozostaje niezdecydowana. W Polsce wskaźnik realizacji szczepień przeciw COVID-19 w czasie pandemii był niższy niż średnia europejska, a Polacy mieszkający w innych częściach Europy mieli stosunkowo niski wskaźnik przyjmowania szczepionek przeciwko HPV i grypie. Przybycie znacznej liczby osób z Ukrainy – gdzie wskaźniki szczepień są bardzo niskie – jeszcze bardziej obniżyło ogólny wskaźnik zaszczepienia populacji.
Władze w Polsce odpowiadają na to wyzwanie, tworząc specjalną stronę internetową, prowadząc multimedialne kampanie informacyjne i ukierunkowaną promocję krajowego programu szczepień dla dorosłych, a także udostępniając szczepienia dla dorosłych w aptekach.
„Szczepienia w ciągu całego życia są ważne dla utrzymania stabilności systemu opieki zdrowotnej i promowania dobrobytu gospodarczego” – powiedziała profesor Maria Ganczak, kierownik Katedry Chorób Zakaźnych Uniwersytetu Zielonogórskiego i wiceprzewodnicząca Sekcji Kontroli Chorób Zakaźnych EUPHA. „Zapobieganie chorobom zakaźnym poprzez szczepienia łagodzi presję na systemy opieki zdrowotnej. Podobnie, wraz ze wzrostem wieku emerytalnego i wiekiem pracy, szczepienia w całym okresie życia stają się coraz bardziej istotne dla produktywności pracowników.’
Nakazy i zalecenia: krótka historia szczepień w Polsce
Program szczepień w Polsce, popularnie znany jako Kalendarz szczepień dla dzieci, został wprowadzony w latach 60. XX wieku i z czasem uległ rozszerzeniu. Obecnie zobowiązuje rodziców do szczepienia dzieci przeciwko dwunastu chorobom zakaźnym: gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, rotawirusom, błonicy, tężcowi, krztuścowi, polio, Hib, pneumokokom, odrze, śwince i różyczce. Każde dziecko, które przebywa w Polsce dłużej niż trzy miesiące, musi zostać zaszczepione. W przeciwnym razie rodzice mogą zostać ukarani grzywną – chociaż jest to długa procedura, która często nie jest egzekwowana.
Włączanie nowych szczepionek do bezpłatnego programu szczepień zwykle przebiega powoli. Na przykład szczepionki skojarzone 5 w 1 i 6 w 1, a także szczepionki MenB i MenACWY dostępne w kilku krajach europejskich, nie znajdują się na liście w Polsce. Opóźnienia przypisuje się brakowi zasobów.
Ponadto szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest obowiązkowe dla wybranych grup ryzyka. Oprócz tej listy obowiązkowych szczepionek, które są dostępne bezpłatnie, istnieje kilka zalecanych szczepionek, które można kupić prywatnie.
Rozróżnienie między bezpłatnymi obowiązkowymi szczepionkami a płatnymi zalecanymi szczepionkami zostało jeszcze bardziej skomplikowane po pandemii COVID-19, która spowodowała wprowadzenie nowej kategorii: bezpłatnych, ale zalecanych (tj. nieobowiązkowych). Szczepionki w tej kategorii obejmują szczepienia przeciwko COVID-19, szczepionki przeciwko HPV i szczepienie przeciwko krztuścowi dla kobiet w ciąży.
Zmiana nastawienia opinii publicznej z myślenia o szczepionkach jako o pozytywnym, dobrowolnym elemencie zachowania zdrowia, a nie obowiązkowym środku ochrony zdrowia dzieci, wymaga czasu. Niektóre szczepionki są wspierane przez szersze cele polityki zdrowotnej, takie jak zdrowe starzenie się lub profilaktyka raka.
Szczepionka przeciwko HPV, która zapobiega rakowi szyjki macicy, jest oferowana nastolatkom (w wieku 12-13 lat). Chociaż ta szczepionka jest elementem Krajowej Strategii Onkologicznej Polski (2019), Planu UE w zakresie walki z rakiem i strategii WHO mającej na celu wyeliminowanie raka szyjki macicy, jej przyjmowanie pozostaje na niskim poziomie.
W 2021 r. władze opublikowały strategię szczepień dziewcząt i chłopców w okresie dojrzewania przeciwko HPV. Kampania rozpoczęta w połowie 2023 r. ma na celu zaszczepienie 60% nastolatków do 2028 r. Szacuje się, że pierwszej fazie implementacji programu wyszczepialnosci wynosi około 18%. Od września 2024 r. szczepionka jest oferowana nie tylko w ośrodkach zdrowia, ale także w szkołach na żądanie dyrektora szkoły.
Poszerzenie dostępności szczepionek może poprawić ich przyjmowanie. Dlatego wprowadzono szczepienia w aptekach dla wszystkich osób dorosłych, przy czym dla osób w wieku powyżej 65 lat szczepienie przeciwko grypie i pneumokokom (dla grup ryzyka) oraz szczepienie przeciwko COVID-19 dla wszystkich dorosłych jest finansowane ze środków publicznych . Z wyjątkiem szczepionki przeciwko COVID-19, do bezpłatnego szczepienia w aptece wymagana jest recepta od lekarza. Od 15 lutego 2025 farmaceuci mogą wystawiać recepty na wszystkie szczepionki, w tym szczepionki refundowane.
To podejście jest częścią wysiłków Polski na rzecz promowania szczepień w ciągu całego życia i wspierania zdrowia publicznego w starzejącym się społeczeństwie. Polskie Towarzystwo Wakcynologii i Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego promują szczepienia dorosłych, mając na celu rozwiązanie problemu historycznie niskiego wskaźnika przyjmowania szczepionek przeciwko grypie w kraju: mniej niż 20% osób w wieku powyżej 65 lat otrzymuje coroczną szczepionkę przeciwko grypie.
„Jako specjalista chorób zakaźnych szczepię pacjentów od czterdziestu lat – nie tylko zdrowych nastolatków i dorosłych, ale także grupy szczególnie narażone na powikłania, takie jak kobiety w ciąży, osoby z przewlekłymi lub upośledzonymi odpornościowo chorobami i osoby starsze” – powiedziała profesor Maria Ganczak. „Widziałam, jak szczepienia w ciągu całego życia korzystnie wpływają na zdrowie, znacznie zmniejszając zachorowalność i śmiertelność spowodowaną chorobami, którym można zapobiegać dzięki szczepieniom. Co więcej, podejście uwzględniające cały cykl życia pozwoliło moim dorosłym pacjentom starzeć się z mniejszym ryzykiem zachorowania, umożliwiając tym samym ich zdrowe, aktywne i produktywne starzenie się”.
Dotarcie do społeczności ukraińskich w Polsce
Zapewnienie usług zdrowotnych milionom uchodźców z Ukrainy jest nieuchronnie trudne dla polskich władz. Obywatele Ukrainy mają prawo do opieki medycznej, w tym szczepień, na takich samych zasadach jak obywatele Polski. Obejmuje to wymóg szczepienia dzieci.
Jednak wskaźnik szczepień w społeczności ukraińskiej w Polsce pozostaje niski. Eksperci przypisują to niskiej świadomości prawa do szczepień i obowiązkowi przestrzegania kalendarza szczepień.
Więcej informacji na temat szczepień w Polsce można znaleźć na stronie Szczepienia.info, prowadzonej przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Strona jest członkiem WHO Vaccine Safety Net.